09 Orchidee tussen de paardenbloemen Rients Gratama/Addy Scheele 1990
Uit: Mata Hari, musical die in een Friestalige en daarna in een Nederlandstalige versie werd gespeeld in seizoen 1990-1991 [Programma boekje Mata Hari] Oorspronkelijk een duet tussen Margaretha Zelle (Mata Hari) en haar vader Adam Zelle. [tekst]
Hier de uitvoering door Rients Gratama en Janke Dekker, zoals geregistreerd door de AVRO in 1991, alsmede enkele andere composities van mij uit die musical.
Rients schreef het script en alle liedteksten simultaan in het Fries en het Nederlands, omdat er eerst in Friesland met de Friese versie een aantal voorstellingen werd gespeeld. Daarna was de Nederlandse versie in de rest van het land te zien. Voor de componisten, Peter Sijbenga en ik, was dit een extra uitdaging. Fries en Nederlands verschillen zozeer, dat een letterlijke vertaling over en weer vaak niet mogelijk is. Dat heeft gevolgen voor de ritmiek en de melodieën, want soms komen de accenten op een andere plek in een regel te liggen.
Peter Sijbenga
Met deze collega componist/pianist deelde ik de taken bij de programma’s van Rients tussen 1987 en 2000. De teksten waar muziek bij moest worden gecomponeerd, verdeelden we onderling. En ook bij de voorstellingen van Rients zaten we om en om achter de piano.
De premières van In Fries is in Fries en BV Boppeslach speelden we samen op twee vleugels. Bij de musical Mata Hari waren we allebei alleen als componist betrokken, omdat het orkest werd geleid door pianist Alan Evans.
Voor het duo-programma Euro Super Fries in 1992 van Rients en Maaike Schuurmans schreven we allebei muziek, maar de begeleiding tijdens de voorstellingen vond plaats met een orkest-cd. In de musical Kening op sokken speelde Peter piano en nam ik de synthesizerpartijen voor mijn rekening.
Peter en ik waren als componist volslagen verschillend. Voor de diversiteit in de programma’s van Rients werkte dat heel goed. In de loop van de tijd begonnen we elkaar te beïnvloeden: er kwamen af en toe elementen uit de stijl van Peter in mijn composities terecht en andersom.
Peter componeerde vanaf 1995 steeds vaker voor theaterproducties van Tryater, het Friestalige beroepstoneelgezelschap waarbij hij tot op heden werkzaam is. Verder heeft hij zijn werkzaamheden uitgebreid en staat hij nu ook te boek als schrijver, dramaturg en vertaler. [https://www.fryskmuzykargyf.nl/peter-sijbenga.ashx]
Hier een van de eerste composities die Peter maakte op een tekst van Rients voor het programma In Fries is in Fries is in Fries.
En uit de musical Kening op Sokken
Een voorbeeld van een compositie van mij met duidelijke Sijbenga-invloeden in de coupletten is Is dit normaal? uit het programma BV Boppeslach.
Maaike Schuurmans
Zangeres/actrice Maaike Schuurmans speelde in Mata Hari de rol van Sytske, de jeugdvriendin van Margaretha Zelle. Maaike was een leerling van Rients op de Academie voor Kleinkunst te Amsterdam, waar Rients tussen 1984 en 2002 docent was. In 1992 speelde ze samen met Rients in Euro Super Fries. Daarna had zij eerst een landelijke carrière en vervolgens werd zij in Duitsland en Oostenrijk gevraagd voor verschillende musicalproducties waar ze nog altijd actief is. [website Maaike Schuurmans]
Een paar keer hebben Maaike en ik als duo opgetreden bij diverse gelegenheden.
Talenten
Naast cabaretier was Rients ook: inspirator, initiator, schrijver, dichter, leraar, acteur, ondernemer en werkgever. Niet alleen zijn leerlingen op de Kleinkunstacademie hadden baat bij zijn creativiteit, maar ook voor jonge artiesten, muzikanten, componisten, vormgevers en andere creatieven creëerde hij kansen en werkgelegenheid. Het valt op dat veel van deze artiesten en muzikanten, die door Rients een plek op het podium kregen, later met succes hun carrière vervolgden. Talent moet wel kansen krijgen om ervaring op te doen en te groeien. Rients bood die kansen met gulle hand.
Programma’s met Rients
Tussen 1978 en 2000 werkte ik samen met Rients aan meer dan 20 avondvullende programma’s. Meestal ook als meereizend pianist en soms alleen als componist. Achter de titels staat telkens een link naar een pdf met een programmaboekje en foto’s.
Nederlandse programma’s met het kwartet John Eskes:
Pompend Remmen 1978-1979 [programmaboekje]
Alle Hulde 1980-1981 [programmaboekje]
Gelijk Oversteken 1981-1982 [programmaboekje]
Een avond met Rients* 1978-1984 [voorbeeld]
*programma’s voor speciale gelegenheden
Friestalige programma’s met het kwartet John Eskes
80 Yn’e Bocht 1980-1981 [programmaboekje]
Fan sheik Sjoerd nei Hjoed 1981-1982 (oude successen, geen info)
Revues en musicals met speciaal samengestelde ensembles
Alle Jieren Feest (Fr) 1985 [programmaboekje]
Suus en Rico (Nl) 1990 [krantenartikel]
Mata Hari (Fr en Nl) 1990-1991 [programmaboekje]
Euro Super Fries (Fr) 1992 [programmaboekje]
Kening op Sokken (Fr) 1997 [programmaboekje]
In deze fotoclip alle liedjes uit Kening op sokken
De Friestalige musical Kening Op Sokken kreeg de naam van een boek van Hylke Speerstra en was voor een groot gedeelte gebaseerd op het boek Jelle fan Sipke Froukjes van Nynke van Hichtum. Het speelt zich af rond 1900.
Onderwerpen zijn o.a de kaatssport en de onoverbrugbare verschillen tussen de boerenstand en de arbeidersklasse.
De musical werd in voorjaar 1997 zestien keer op locatie gespeeld in Franeker
Concertante voorstellingen met HaFaBra en klassieke orkesten
Frysk Festival 1980 [programmaboekje]
Rients en De Bazuin 1988-2000 [programmaboekje]
Benefietconcert Rode Kruis 1992 [programmaboekje]
De Stuyvesant Rapsodie 1998 [programmaboekje]
Rients en pianist
Yn’t Frysk is’t folle moaier 1983-1984 [programmaboekje]
In Fries is in Fries is in Fries 1987-1988 [programmaboekje]
BV Boppeslach 1994-1995 [programmaboekje]
Rients troch de Iuwen 1978-2000 [Fr & Ned successen geen info]
Te land ter zee en yn Tersoal 2000-2001[programmaboekje]
Discografie
80 Yn’e Bocht dubbel lp – cd – Spotify
In Fries is in Fries is in Fries cd – Spotify
Euro Super Fries VHS
Kening op Sokken cd
Toen Rients vijfenzestig werd organiseerden we i.s.m. schouwburg De Lawei in Drachten een speciaal programma
[Rients 65] waarin diverse collega's en musici (eigenlijk muzikantici..) Rients lof toe zwaaiden terwijl Rients zelf in de zaal zat, voor de verandering.
In het programma de Kopren Tún besteedde Henk te Biesebeek er een week later aandacht aan en was ik als studiogast uitgenodigd.
In totaal schreef ik meer dan zestig composities op teksten van Rients.
Sommigen daarvan zijn gemaakt voor speciale radio-uitzendingen of projecten en slechts één keer uitgevoerd, vandaar dat ik het exacte aantal niet meer weet.
Van de meeste liedjes uit de theaterprogramma’s bestaan geen opnames. Sommige liedjes uit Nederlandse programma’s namen we op bij Omroep Friesland voor promotie- en archiefdoeleinden. Ook zond de AVRO de Nederlandse versie van Mata Hari uit en Omroep Friesland de Friese. Maar van het merendeel van zowel de Friese als de Nederlandse programma’s bestaan geen registraties. Later, na mijn samenwerking met Rients, heeft omroep Friesland wel diverse tv-registraties van zijn programma’s uitgezonden. Hier opnames van verschillende liedjes, ook in het Nederlands, van Rients en mij bij Omroep Friesland.
Voor de meeste teksten van Rients werd nieuwe muziek gecomponeerd.
Sporadisch gebruikten we een bestaande melodie van een bekende song.
My Way (bekend door de versie van Frank Sinatra) was de finalesong van Ha dy Basken in 1976 en het bleef een mooi finalelied voor gelegenheidsvoorstellingen. Toen Rients tachtig werd in 2012, waren er plannen om hem een aubade te brengen. Ik werd benaderd met de vraag welk nummer uit het repertoire van Rients het meest geschikt zou zijn. Omdat het refrein waarschijnlijk door meerdere mensen meegezongen zou worden, koos ik voor My Way, door de bekendheid en omdat er al een arrangement voor brassband van was. De tekst moest uiteraard niet dezelfde zijn als die van Rients, dus besloot ik er zelf een te schrijven, in het Fries(!). Men vond dat geen goed idee, maar kwam ook niet met een beter idee. De aubade is nooit doorgegaan, zoals heel veel dingen nooit doorgaan. Een tijdje later heb ik Rients de tekst alsnog toegestuurd en dat vond ie erg leuk. Hier mijn versie van My Way, bedoeld als ode aan Rients. [Dyn Way]
Dit schreef ik, toen Rients in 2017 overleed:
In memoriam Rients Gratama 24/1/1932 – 6/9/2017
Flauwekul
Van 1978 tot 2000 werkte ik als componist/pianist samen met Rients Gratama. In 1970 had ik al eens een voorstelling van hem gezien in de Twentse Schouwburg in Enschede. Zo'n baan als muzikant achter een cabaretier leek me toen - ik zat nog op de HBS - echt helemaal niks.
Toen ik in 1978 werd gebeld door Jenne Meinema, jazzsaxofonist/adjunct directeur van het Gronings conservatorium, met de vraag of ik pianist/componist Cees Bijlstra wilde vervangen, leek het me wel aardig om zoiets voor een jaartje te doen. Zo kon ik wat praktijkervaring opdoen en het zou bovendien een aardige bijverdienste opleveren.
Inmiddels studeerde ik klassiek piano aan het Groningse conservatorium, maar eigenlijk had ik het veel drukker met buitenschoolse activiteiten op het gebied van jazz, workshops, jeugd- en wijktheater. Omdat ik geen studiebeurs had, schnabbelde ik er ook op los als pianist op recepties en dinertjes. Het studeren op 'de grote klassieken' schoot er daarom wel eens bij in. Ambities voor het klassieke concertpodium had ik niet en een opleiding 'lichte muziek' bestond eind zeventiger jaren nog niet.
Uiteindelijk werden het tweeëntwintig jaar met Rients, wel onderbroken door periodes waarin Rients met anderen werkte, maar ik schat het totaal aaneengesloten toch op zo'n zestien jaar.
In die periode maakten en speelden we vijf Nederlandse en vijftien Friese programma's. Sommige daarvan met combo (zo heette dat toen nog) en soms alleen met piano. Om ruimte in de agenda voor andere projecten te maken wisselden pianist/componist Dolf de Vries en ik elkaar af in Yn't Frysk is't folle moaier seizoen 1983/1984. Datzelfde deden Peter Sijbenga en ik vanaf 1987. Peter en ik speelden de premières vanaf die tijd zelfs een paar keer op twee vleugels.
Ons thuistheater was De Lawei in Drachten. Daar repeteerden we en daar vonden de meeste premières plaats, zeker in die eerste periode met de combo John Eskes. Tijdens zo'n repetitieperiode aten we geregeld bij het vlakbij gelegen restaurant Boenders. We waren daar altijd welkom, want een groep van vier muzikanten, twee toneelmeesters en één artiest plus wat aanhang krikte de dagomzet van meneer Boenders behoorlijk op. Zeker omdat we allemaal niet vies waren van een drankje (of twee).
Veel artiesten en bezoekers aten daar, ook omdat er een degelijke Hollandse maaltijd werd geserveerd. Tijdens de landelijke tournees draaide het in negen van de tien keer uit op Chinees.
Zo gebeurde het een keer dat ik alleen bij Boenders zat. Rients moest nog uit Amsterdam komen rijden, we hadden een optreden met z'n tweeën in De Lawei voor een speciale gelegenheid. Toen meneer Boenders mij de dagschotel – karbonade met gebakken aardappels, spruitjes en rode kool – serveerde, boog hij zich over de tafel zodat zijn gezicht vlak bij me kwam:
'Zeg eens, die Rients Gratama, krijgt die ook nog geld voor die flauwekul?'
Hij trok daarbij een vies gezicht en zonder mijn antwoord af te wachten liep hij weer terug naar de keuken. Daarbij bleef de man triomfantelijk mijn blik vasthouden. Het leek alsof hij die vermeende triomf niet kwijt wilde raken door een antwoord, waarop hij misschien geen weerwoord zou hebben. Toen was ik te verbouwereerd om er een antwoord op te hebben.
Ongetwijfeld zal zo'n vraag ook wel eens bij veel anderen zijn opgekomen.
Nu, veertig jaar later, heb ik hierop antwoorden in overvloed:
Ja, meneer Boenders, Rients krijgt er geld voor net als de muzikanten, de technici, het overige personeel en de directie van De Lawei. Om zo'n avond met flauwekul te vullen die zo leuk is dat mensen er kaartjes voor willen kopen, moet het namelijk wel heel leuke flauwekul zijn.
En dan heb ik het niet alleen over de mensen in Drachten, maar over die van heel Friesland, Nederland en Vlaanderen. Overal staan theaters waar mensen werk hebben dankzij de creativiteit van tekstschrijvers, componisten en vormgevers. Een theater zonder creatieve content is net als een bord zonder karbonade met gebakken aardappels, spruitjes en rode kool.
En meneer Boenders, het lukt Rients al twintig jaar (in 1978!) om zo leuk te zijn dat er nog steeds mensen 's avonds hun huis uitgaan om naar zijn voorstellingen te komen. Trouwens, meneer Boenders, u verdient er zelf ook aan. Want ik zit hier niet gratis te eten. Dat geldt ook voor Paul van Vliet met zijn medewerkers, die ik hier laatst nog zag en al die andere theatermensen en artiesten die regelmatig uw zaak bezoeken. Tel daarbij nog de bezoekers van De Lawei, die uw Hollandsche schotels ook weten te waarderen.
Om die flauwekul te bedenken moet je verder heel creatief zijn, heel goed je taal beheersen en de zelfdiscipline kunnen opbrengen om steeds maar weer achter die typemachine te gaan zitten. Dat kost veel tijd en als ondernemer weet u als geen ander, dat tijd geld is.
Behalve dat die flauwekul geld oplevert voor heel veel mensen, is er nog iets anders. De mens is als enig levend wezen in staat om te reflecteren op zijn bestaan in verleden, heden en toekomst. Dat doen we met verhalen, gedichten, liedjes en humor. Deden we dat niet, dan zouden we leven als dieren. In het theater komt een aantal van die dingen samen en om dat over het voetlicht te brengen, heb je heel veel talent nodig. Rients heeft dat talent, wat zeer zeldzaam is.
Als laatste een voorbeeld van wat zo'n avond in het theater kan betekenen voor iemand. Na afloop van een voorstelling sprak een mevrouw ons aan met het volgende verhaal:
'Ik wilde u even bedanken voor de prachtige avond die ik hier heb gehad.
Mijn dochter heeft me, min of meer tegen mijn zin, vanavond meegenomen naar De Lawei. Eigenlijk wilde ik nergens meer naartoe de laatste drie jaar. Binnen die periode is mijn man aan een ziekte overleden en heb ik een zoon verloren door een auto-ongeluk. Daardoor had ik geen energie meer en was ik alle levenslust zo'n beetje kwijt. Maar ik ben zo blij dat ik meegekomen ben, want vanavond heb ik voor het eerst in drie jaar weer eens gelachen.'
Kijk, meneer Boenders, zoiets is onbetaalbaar.
[Kijk op het Noorden interview met Rients uit 2001]
Naar de volgende pagina 10 Joods kind
We hebben ons uiterste best gedaan om bronnen en rechthebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen.
Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt getoond waarvan je (mede-)rechthebbende bent en voor het gebruik
waarvan je geen toestemming hebt verleend, verzoeken we je een mail te sturen aan addyscheele@gmail.com